गाई आणि म्हशीच्या दुधाला कधी चांगले फॅट लागतो, परंतु SNF लागत नाही किंवा SNF लागते पण फॅट लागत नाही, हा बऱ्याच पशुपालकांचा अनुभव असणार. डेअरीमध्ये दुध घेऊन गेल्यावर फॅट आणि SNF ह्या दोन्ही गोष्टी योग्य त्या प्रमाणात असतील तरच दुध घेतले जाते व पशुपालकांना चांगला भाव मिळतो. यामुळे पशुपालकांना प्रश्न पडतो कि योग्य तो पोषक आहार देऊन सुद्धा असे का होते? ह्या प्रश्नांची उकल करण्यासाठी आपल्याला पशु दुधातील व SNF हे नेमकं काय असते हे माहित असणे गरजेचे असते. व ते कमी जास्त कसे होते हे थोडक्यात पाहूयात.
दुध म्हणजे पाणी, FAT व SNF यांचे मिश्रण आहे.
दुधातील हे घटक
पाणी– दुधामध्ये पाणी हे जनावराने पिलेल्या पाण्यामुळे येते.
फॅट– दुधातील फॅट हे प्रामुख्याने शरीरात साठलेली चरबी, खाद्यातील फॅट व कासेत तयार होणारे फॅट यापासून तयार होते. जनावरांना चाऱ्यामध्ये जर तंतुमय पदार्थ व उर्जा जास्त असलेले घटक खायला घातले तर जनावरांच्या शरीरात असणाऱ्या उपयोगी सूक्ष्मजीवांची चांगली वाढ होते व ते योग्य प्रमाणात फॅट तयार करतात व हे फॅट रक्तामार्फत कासेत येऊन दुधात एकत्र होतात. उर्जा आणि तंतुमय पदार्थ हे एकदल वनस्पतींचे स्रोत असतात. एकदल वनस्पती म्हणजे ज्या चारा वनस्पतीचे पाने लांब आहे ती एकदल. उदा. मका, ज्वारी (कडबा), बाजरी ह्या वनस्पती पासून बनलेला हिरवा चारा किंवा यांच्या धान्याचा भरडा हे दोन्ही खायला दिले तर FAT चांगला लागतो.
SNF (Solid Not Fat) – SNF मध्ये फॅट वगळता इतर स्थायू घटकांचा समावेश होतो. प्रथिने-केसिन, जीवनसत्वे, खनिजे, लॅक्टोज इत्यादी. केसिन हा दुधातील SNF वर परिणाम करणारा मुख्य घटक आहे. याचे प्रमाण जर कमी झाले तर दुधाला SNF लागत नाही असे संशोधनातून सिद्ध झालेले आहे. दुधात केसिन मुक्त स्वरुपात न आढळता फोस्फेट व कॅल्सियम सोबत आढळते.
दुधातील केसिन म्हणजेच SNF चे प्रमाण वाढवायचे असेल तर प्रथिने, कॅल्शियम व फॉस्फरस हे तिन्ही घटक जनावरास देणे आवश्यक आहे. यापैकी प्रथिने हे द्विदल वनस्पतीमध्ये आढळून येतात. द्विदल वनस्पती म्हणजे ज्या चारा वनस्पतीची पाने छोटी असतात अशा वनस्पती उदा. मेथी, ग्रास, चवळी, बरसीम इ.
हे वगळता क्षार मिश्रणात कॅल्शियम व फॉस्फरस हे घटक असतात.
दुधातील घटक कशापासून तयार होतात ? जनावरास काय खायला घालायचे ?
१)फॅट – तंतुमय/उर्जा असणारे पदार्थ एकदल (लांब पानाच्या वनस्पती), धान्याचा भरडा
२)SNF – प्रथिने, कॅल्शियम व फॉस्फरस द्विदल (लहान पानाच्या वनस्पती) आणि क्षारमिश्रण, पोषक खुराक.
३)पाणी- पशूंना प्यायच्या पाण्याची चांगली व्यवस्था असणे आवश्यक असते.
अशा रीतीने जर चाऱ्याचे व पिण्याच्या पाण्याचे व्यवस्थापन केले तर दुधातील FAT आणि SNF चे प्रमाण नियंत्रण करू शकता व आपल्या दुधाला चांगला भाव मिळवु शकतो.
