साठवणुकीत बियाण्याची उगवण क्षमता व जोम यावर प्रामुख्याने बियांतील ओलाव्याचे किंवा वातावरणातील आर्द्रतेचे प्रमाण, साठवणुकीच्या काळातील तापमान, साठवणुकीच्या काळातील वायू, बियाण्याची भौतिक स्थिती, आनुवंशिकता, अतिसूक्ष्म जिवाणू व किडी आणि बियांची सुरूवातीची उगवणक्षमता व जोम याचा परिणाम होतो. यापैकी बियाण्यातील ओलाव्याचे प्रमाण आणि बीज भांडारातील तापमान व वातावरणातील आर्द्रता यांचे महत्त्व अधिक आहे.
वातावरणातील आर्द्रता व तापमान यांचे महत्त्व
बियाण्याची योग्य प्रकारे साठवण करण्याचा मुख्य उद्देश बियाणांची अंकुरणक्षमता व जोम यात होणारी घट कमी करणे हा होय. साठविलेले बियाणे आणि इतर पदार्थ यांचे साठवणीत नुकसान करणार्‍या काही किडींचा अभ्यास केल्यास त्यात काही बाबतीत बराचसा सारखेपणा आढळतो. उबदार व दमट हवामानात सर्वच कीटकांची वाढ झपाट्याने होते. 30 सेल्सिअस उष्ण तापमान व 60 टक्क्यांहून जास्त आर्द्रता असली, की कीटकांना ते पोषक ठरते. साठवणुकीत बियाण्याचे आयुष्यमान हे हवेतील आर्द्रता आणि तापमान या घटकांवर बरेचसे अवलंबून असते. हॅरिंग्टन नावाच्या शास्त्रज्ञाने 1959 मध्ये तापमान व हवेतील आर्द्रतेचे महत्त्व ओळखून त्यांचे बियाण्यांच्या आयुष्यावर होणारे परिणाम दाखवण्यासाठी दोन साधे नियम दिले आहेत.
1. बियाण्यातील ओलाव्याच्या प्रमाणात होणार्‍या प्रत्येक एक टक्का वाढीमुळे बियाण्याचे आयुष्य निम्म्याने कमी होते किंवा बियाण्यातील ओलाव्याचे प्रमाण 1 टक्के ने कमी केल्यास बियाण्याचे आयुष्य दुपटीने वाढते. बियाण्यातील ओलाव्याचे प्रमाण अंदाजे 5-14 टक्के दरम्यान असल्यास हा नियम लागू होतो.
2. बियाणे साठवणुकीच्या तापमानात होणार्‍या प्रत्येक 5 सेल्सिअस वाढीमुळे बियाण्याचे आयुष्य निम्म्याने कमी होते. किंवा साठवणुकीचे तापमान 5 सेल्सिअसने कमी केल्यास बियाण्याचे आयुष्य दुपटीने वाढते. हा नियमसुद्धा साठवणुकीतील तापमान 0 ते 5 सेल्सिअस दरम्यान असेल, तेव्हाच लागू होतो.
आर्द्रतेमुळे बियाण्यात उष्णता वाढते व त्यास कुबट वास येऊ लागतो. त्याच्या चवीत फरक पडतो. त्यास कडवटपणा येतो आणि त्यावर बुरशी वाढते. असे बियाणे खाण्यासही योग्य राहत नाही. कोठारामध्ये जमिनीतून अगर खिडकीतून तसेच भिंतीतून ओल आल्यास बियाणे खराब होण्याचा संभव असतो.
वातावरणात आर्द्रता जास्त असल्यास साठवलेल्या बियाण्यातील ओलाव्याचे प्रमाणही वाढते. आर्द्रतेचे प्रमाण 0 ते 25 टक्के दरम्यान असल्यास, बियाण्यातील ओलावा अधिक जलद प्रमाणात वाढतो. 25 ते 70 टक्के दरम्यान मध्यम गतीने तर 70 ते 100 टक्के दरम्यान पुन्हा जलद गतीने वाढतो. सर्वसाधारणपणे बियाण्यातील ओलाव्याचे प्रमाण 12 टक्क्यांपेक्षा जास्त वाढल्यास ते बियाण्याच्या अंकुरणक्षमतेला हानीकारक असते. तसेच बियाण्यांची चांगल्या प्रकारे व अधिक काळपर्यंत साठवणूक करण्यासाठी थंड वातावरण अधिक उपयुक्त असते. थंड (15 डिग्री सेल्सिअसपेक्षा खाली) व उष्ण (40 डिग्री सेल्सिअसपेक्षा जास्त) तापमान किडींना हानिकारक असते. साधारणपणे तापमानात जसजशी वाढ होत जाते, तसतसे बियाण्यांच्या आयुष्यमानात घट होत जाते.
जीवनासाठी प्राणवायू जरी आवश्यक असला, तरी बियाण्याची साठवणूक प्राणवायूविरहित जागेत सुरक्षितपणे करता येते. नत्रवायू हा इतर कुठल्याही वायूपेक्षा बियाण्यांचे साठवणुकीतील आयुष्यमान वाढवण्यात अग्रेसर ठरला आहे. त्याचप्रमाणे बियाण्यांची काढणी करताना व त्यावर प्रक्रिया करताना बियाण्यास पोहोचणारी इजा ही बहुतेक करून साठवणुकीच्या काळात उगवण शक्ती कमी होण्यास कारणीभूत होते. आनुवंशिकतासुध्दा बियाण्यांची साठवणूक शक्ती जास्त अथवा कमी असण्यासाठी कारणीभूत असते.
अ) प्रतिबंधात्मक उपाय :
1. बियाणे मळणी करताना खळे कोठारांपासून लांब अंतरावर असावे.
2. बियाणे साठवण्यापूर्वी ते चांगले वाळवावे. ज्यामुळे बियाण्यातील ओलावा 10 टक्केपेक्षा कमी होईल. या ओलाव्यामध्ये किडीचे प्रजनन होण्याची शक्यता कमी असते.
3. बियाणे साठवणुकीपूर्वी रिकामी पोती, कणग्या, साठवणुकीची जागा तसेच वाहतुकीची साधने साफ करून कीडरहित करावी.
4. साठवणुकीच्या जागेतील भिंतीचे छिद्र व बारीक भेगा सिमेंटने लिंपून घ्याव्यात, कारण त्यात कीटक वास्तव्य करतात.
5. साठवणुकीच्या जागेत उंदराची बिळे असल्यास, काचेचे तुकडे, दगड टाकून सिमेंटने बुजवून घ्यावीत. उंदरांनी प्रवेश करू नये यासाठी दरवाजे, खिडक्या घट्ट बसवा. दरवाजाखाली गॅल्व्हनाईजचा पत्रा बसवून घ्यावा.
6. उंदीर तसेच पक्ष्यांना प्रतिबंध करण्यासाठी खिडक्यांना लोखंडी तारेच्या जाळ्या बसवाव्यात.
7. रिकामे गोदाम / भांडारामध्ये भिंतीवर / पृष्ठभागावर डेल्टामेथिन्र 2.5 टक्के पाण्यात विरघळणारी पावडर 120 ग्रॅम 3 लिटर पाण्यात मिसळून प्रति 100 चौ.मी. क्षेत्रात फवारणी करावी.
8. बियाणे साठवणुकीसाठी शक्यतो नवीन गोण्या / पोती वापरावीत. जर जुने पोते वापरायचे असल्यास, पोते गरम पाण्यात (50 सेल्सिअस तापमानापेक्षा जास्त) 15 मिनिटे भिजवून नंतर सुकवून वापरावेत किंवा डेल्टामेथ्रिनची 2.5 टक्के पाण्यात विरघळणारी पावडर 120 ग्रॅम मात्र 3 लिटर पाण्यात मिसळून 100 चौ.मी. क्षेत्र या प्रमाणात पोत्यावर / गोण्यावर (दोन्ही बाजूस) फवारणी करून वापरावे.
9. कोठारामध्ये बियाण्यांची पोती रचून त्या थप्प्यांवर डेल्टामेथ्रिन 40 मिली प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारावे. पोत्याचा / गोण्याचा कोणताही भाग ओला होणार नाही याची खबरदारी घ्यावी. तसेच उघड्या बियाण्यावर फवारणी करू नये.
10. पोते डनेजवर (लाकडी फळ्या, पॉलिथिन चादर, बांबूच्या चट्ट्या) ठेवावेत आणि पोत्यांची थप्पी भिंतीपासून 3 फूट अंतरावर ठेवावी.
11. बियाणे साठवलेली जागा नेहमी स्वच्छ ठेवून दर 15 दिवसांनी बियाण्यांची तपासणी करावी. गोळा केलेला कचरा जाळून टाकावा.
12. पावसाळ्यात बियाणे हवाबंद ठेवावे.
13. पावसाळ्यात बियाण्याला मोकळी हवा लागेल असे ठेवावे.
14. साठवणुकीच्या जागेत पावसाचे पाणी येणार नाही, याची काळजी घ्यावी.
15. बीजभांडाराचे वातावरण / हवामान कोरडे व थंड राहील याची काळजी घ्यावी.
16. साठवण करावयाच्या बियाण्यातील ओलाव्याचे प्रमाण सुरक्षित पातळीपर्यंत असणे आवश्यक आहे.
17. खाली पडलेले बियाणे जमा करून त्याची विल्हेवाट लावली पाहिजे तसेच बीजभांडारांचा तळ खराब झाला असल्यास तातडीने त्याची दुरूस्ती केली पाहिजे.
ब) गुणात्मक उपाय
यामध्ये 1) रसायनविरहित व 2) रसायनांच्या साहाय्याने किडींचा बंदोबस्त करता येतो.
रसायनविरहित उपाय
थंड तापमान पद्धत : बर्‍याचदा साठवणुकीतील किडी- विशेषत: बाल्यावस्थेतील या 14 अंश से. तापमानाखाली मरतात. गोठणबिंदूच्या खाली तापमान गेल्यास या किडींचा नाश होतो. साठवलेल्या बियाण्यामध्ये नैसर्गिक थंड हवा खेळवून आपणास त्यात थंडावा आणता येतो. त्याचप्रमाणे शीतपद्धतीच्या उपयोगाने मोठ्या प्रमाणात बियाणे थंड करता येते.
उष्ण तापमान पद्धत : अनेकदा साठवणुकीतील किडी या 50-60 अंश सेल्सिअस तापमानास 10 ते 20 मिनिटात मरण पावतात. किडीच्या वाढीसाठी लागणार्‍या अनुकूल तापमानापेक्षा 5 अंश सेल्सिअस ने तापमान वाढल्यास त्यांची वाढ थांबते. जवळजवळ सर्वच किडी 50 अंश से. तापमानास दोन तासांसाठी संपर्कात आणल्यास नाश पावतात. साठवणुकीपूर्वी सर्व बियाण्यास एकसारखा उष्ण प्रवाही हवेचा झोत, इन्फ्रारेड, जास्त पुनरावृत्ती वीज, अति उष्ण लहरी या पद्धतीचा अवलंब करतात.
नियंत्रित वातावरण पद्धत : बियाण्याची साठवणूक वातभेद्य पद्धतीने करण्याची पद्धत प्राचीन काळापासून चालत आलेली असून प्रगत देशांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर बियाणे साठवणुकीसाठी या पद्धतीचा वापर केला जातो. या पद्धतीस हवाबंद साठवणूक असेही संबोधतात. बियाणे हवाबंद किंवा वातभेद्य माध्यमात साठवले असता बियाण्यांच्या तसेच कीटकांचय श्‍वासोच्छ्वासामुळे साठवणुकीच्या माध्यमातील ऑक्सिजनचे प्रमाण कमी होऊन कार्बन डाय ऑक्साइडचे प्रमाण वाढते. कार्बन डाय ऑक्साइडमुळे कीटकांना श्‍वासोच्छ्वासास अडथळा निर्माण होऊन त्यांचे नियंत्रण होते. या तत्त्वाचा उपयोग करून बियाणे 12 महिन्यांपेक्षा जास्त कालावधीसाठी साठवले जाते. साठवणुकीचे माध्यम उदाहरणार्थ, प्लॅस्टिकचा ड्रम, पत्र्याची कोठी इत्यादी हे हवाबंद असणे गरजेचे आहे. अशा प्रकारे हवाबंद माध्यमांमध्ये बियाणे भरून त्यांच्या क्षमतेच्या 40 ते 50 टक्क्यांपर्यत कार्बन डाय ऑक्साइड वायू त्यामध्ये भरला असता बियाण्यातील कीटकांचे नियंत्रण होते.
निष्क्रिय घटक : बिनविषारी पदार्थ, उदाहरणार्थ माती, राख, गारगोटी, डायटोमॅसिस अर्थ इत्यादीचा वापर करावा. जर किडींच्या शरीरातील 60 टक्के पाणी किंवा 30 टक्के वजनात घट झाली तर त्यांचा नाश होतो.
तेल : मोहरी व शेंगदाण्याचे तेल 7.5 मि.ली. प्रति किलो या प्रमाणात बियाण्यास चोळले असता 9 महिन्यांपर्यंत त्यांचा कडधान्यावरील भुंगेर्‍यापासून बचाव करता येतो.
वनस्पतींचा उपयोग : कडुलिंब या जैविक कीटकनाशकाचा (पाने व बियांची पावडर तसेच तेल इत्यादी) उपयोग प्रतिबंधक तसेच खाण्यास विरोध करणारा आहे. कडधान्यातील भुंगेर्‍याच्या नियंत्रणासाठी निंबोळी पावडर 5 टक्के, नीम तेल व मोहरी तेल 1 टक्का अशी बीजप्रक्रिया फायदेशीर ठरते. तसेच सोंडे किडीसाठी हळदीची पावडर 3.25 टक्के अथवा रिठा किंवा वेखंड पावडर 10 ग्रॅम प्रति किलो याप्रमाणे बियाणे प्रक्रिया केली असता उपयुक्त ठरते.
जैविक उपाय : इंडियन मील मॉथ व गोदामाचा पतंग या किडीसाठी बॅसिलस थुरीनजेनेसीस (बी.टी.) या जिवाणूचा बियाण्यांचा संरक्षक म्हणून नोंद झालेली आहे.
क) रासायनिक उपाय
धुरीजन्य औषधे : अ‍ॅल्युमिनिअम फॉस्फाईड या धुरीजन्य कीटकनाशकाच्या 3 ग्रॅम वजनाच्या 3 गोळ्या प्रति टन कोठारातील बियाण्यास अथवा 150 ग्रॅम पावडर / 100 घनमीटर जागेसाठी अथवा 10 ग्रॅमचे पाऊच / टन बियाण्यासाठी 5 ते 7 दिवस संपर्कात ठेवल्यास किडींचा नाश होतो. ज्या बियाण्याचे अथवा कोठारातील जागेचे धुरीकरण करावयाचे आहे, ते हवाबंद असावे. तसेच धुरीकरणानंतर प्लॅस्टिक कागद अथवा ताडपत्री हळुवार काढावी व अशा बियाण्याचा वापर 48 तासांनी करावा.
इशारा : धुरीजन्य कीटकनाशकाचा वापर शासनमान्य अधिकृत परवानाधारक धुरीकरण यंत्रणेमार्फतच करावा अन्यथा जीवितास धोका उद्भवू शकतो.
सदर सत्रासाठी आपण ही आपल्या कडील माहिती / लेख इतर शेतकऱ्यांच्या सोयीसाठी krushisamrat1@gmail.com या ई-मेल आयडी वर किंवा 8888122799 या नंबरवर पाठवू शकतात. आपण सादर केलेला लेख / माहिती आपले नाव व पत्त्यासह प्रकाशित केली जाईल.
