आयुर्वेदामध्ये आवळ्याचा उपयोग विविध आजारामंध्ये केला जातो. आवळा हे फळ हिवाळ्यामध्ये येत असले तरी त्यापासून मोरावळा (मुरंबा)तयार करून तो मग वापरण्याची एक पद्धत आहे.
जो कोणी याचे नियमित सेवन करेल, त्याची जीवनशक्ती प्रचंड वाढते, तो निरोगी राहू शकतो. आवळ्याच्या सेवनाने मेंदू पुष्ट, श्वासरोग दूर व हृदय मजबूत होते. नेत्रदृष्टी व आतड्यांची कार्यशक्तीत वृद्धी होते. यकृत स्वस्थ होऊन पचनशक्ती वाढते. आवळा रक्तशुद्धीकरण व रक्ताभिसरणातही गुणकारी असून विर्याचा स्रोत आहे. हा आयुष्यवर्धक तसेच सात्विक वृत्ती जागृत करून ओज कांती वाढविणारा आहे.
आवळ्याचा रस खडीसाखरेबरोबर दिला असता डोकेदुखी, पोट, छाती व गळ्यातील आग, चक्कर तसेच अम्लपित्तामुळे होणारी उलटी व इतर लक्षणे कमी होतात.
ज्यांना पोट साफ होण्यास त्रास होतो. मलावरोध असतो, त्यांनी नियमीतपण आवळ्याचा रस अथवा आवळा खावा. याने पोट नियमीतपणे साफ होऊ लागते.
आवळा हे फळ औषधी गुणधर्माने व त्यातील जीवनसत्व ‘क’ च्या मात्रेमुळे जगभर ज्ञात आहे. औषधी गुणधर्मांबरोबरच त्याचे आहार मुल्यही चांगले आहे. आवळा फळाच्या 100 ग्रॅम खाण्यायोग्य गरात 700 मि.ग्रॅ.पर्यंत क जीवनसत्व व इतर खनिजद्रव्ये आणि तंतुमय पदार्थही भरपूर प्रमाणात असतात. आवळयावर प्रक्रिया करून आवळा मुरंबा, आवळा लोणचे, आवळाप्राश, आवळा स्क्वॅश, आवळा सुपारी, आवळा कॅन्डी, आवळा जॅम आदी चवदार पदार्थांची निर्मिती करता येते. या फळामध्ये तुरटपणा जास्त असल्यामुळे ताजी फळे तशीच खाणे अवघड जाते. या करीता आवळा प्रक्रिया करणे गरजेचे आहे. त्यामुळे त्यावर प्रक्रिया करणारे लघु व मध्यम उद्योगाची श्रुंखला ग्रामीण भागात उभी करून शेतकर्यांेना चांगला मोबदला मिळू शकतो.
आवळयापासून तयार होणारे काही महत्वाचे पदार्थ
आवळा कॅन्डी:
आवळा कॅन्डी तयार करतांना मोठया आकाराची पक्व फळे निवडून प्रथम पाण्याने धुवून घ्यावीत त्यानंतर उकळत्या पाण्यात त्यांना टाकावे. या प्रक्रियेला ब्लंचींग असे म्हणतात. फळे काढून ती थंड होऊ दयावी व सुरीच्या सहाय्याने त्याच्या फोडी करून बी बाजूला करावीत. आवळा मोजून त्यानंतर त्यात 1:0.7 असे साखरेचे प्रमाण घेवून झाकण बंद पातेल्यात ठेवून 24 तासांकरीता ठेवावे व दररोज त्यामध्ये साखर टाकून त्याचा 72 अंश ब्रिक्स वाढवावा व त्यानंतर कॅन्डी काढून वाळवावी. कॅन्डी पॉलीथीन बॅगमध्ये भरून विक्रीसाठी पाठवावी.
आवळा लोणचे:
मुरंबा करण्याकरिता वापरता येत नाहीत अशा लहान आवळा फळांचा वापर लोणचे तयार करण्याकरिता होऊ शकतो. आवळा फळे ही अत्यंत तुरट व आंबट असतात. त्याकरिता लोणचे तयार करण्याअगोदर आवळा फळे 0.5 टक्के अॅअसेटिक अॅटसिड व 1 टक्का हळद असलेल्या 10 टक्के मिठाच्या द्रावणात एक महिण्यापर्यंत ठेवावीत व नंतरच ती फळे लोणचे तयार करण्याकरिता वापरावीत.
आवळयाचे लोणचे बनविण्यासाठी आवळयाचे तुकडे 1 किलो, मीठ-150 ग्रॅम, हळद-100 ग्रॅम, लाल मिरची पावडर-10 ग्रॅम, मेथ्या-30 ग्रॅम व गोडेतेल-300 मि.ली. इ. घटक पदार्थ वापरावेत.
वरील प्रमाणे मिठाच्या द्रावणात बुडवून ठेवलेली आवळा फळे घेवून त्यांना उकळत्या पाण्यात 5 मिनीटे बुडवून नंतर थंड करावी. फळांचे तुकडे करून बिया काढून टाकाव्यात. फळांचे तुकडे व मीठ सोडून बाकी सर्व पदार्थ तेलात परतून घ्यावेत. फळांचे तुकडे व मसाला एकत्र मिसळून पुन्हा दोन मिनिटे परतून घ्यावे व नंतर मीठ मिसळावे. हे तयार झालेले लोणचे काचेच्या स्वच्छ बरणीत भरून बंद केलेलेली रणी उन्हात 5 दिवस ठेवावी. लोणचे मुरल्यानंतर बरणी थंड व कोरडया जागी ठेवावी.
आवळा मुरंबा:
याकरिता प्रथम मोठया आकाराची पक्व फळांची निवड करून ती स्वच्छ पाण्याने घ्ाुवून फळांना 100 सेल्सिअस तापमानाच्या गरम पाण्याची प्रक्रिया 15 मिनिटे द्यावी. त्यानंतर फळे 2.5 पेक्टिक एन्झार्इमच्या द्रावणात 4 तासांपर्यंत बुडवून ठेवावीत. हया द्रावणातून फळे बाहेर काढून ती परत पाण्याने धुवून 35 अंश ब्रिक्स असलेल्या साखरेच्या पाकात 24 तासांपर्यंत बुडवून ठेवावीत. अशा प्रकारे पाकाचा ब्रिक्स दररोज 10 ब्रिक्स वाढवावा व शेवटी 72 ब्रिक्स आल्यावर मुरब्बा तयार झाला असे समजावे.
आवळा स्क्वॅश:
आवळा रसाचे स्क्वॅश बनविण्यासाठी रसाचे प्रमाण 45 टक्के टी.एस.एस. 50 टक्के व आम्लता 1 टक्का ठेवतात. हे पेय दीर्घकाळ टिकविण्यासाठी त्यामध्ये रासायनिक द्रव्ये वापरतात. आवळा स्क्वॅश बनविण्यासाठी एक ग्लास रस व 3 ग्लास पाणी या प्रमाणात वापर करावा.
आवळा सुपारी:
आवळा सुपारी ही मीठ लावून तयार करतात. हयाकरीता पूर्ण वाढलेली पक्व फळे निवडावीत, ही फळे स्वच्छ पाण्यात धुवून ती 3-4 मिनिटे उकळत्या पाण्यात टाकून थंड करावीत. या फळांचे तुकडे करावेत किंवा किसणीच्या सहाय्याने कीस काढावा. हया किसात 40 ग्रॅम मीठ प्रतिकिलो या प्रमाणात घेवून मिसळावे व सुर्यप्रकाशात किंवा वाळवणी यंत्रात 60 सेल्सिअस तापमानाला सुपारी वाळवावी. ही वाळवलेली सुपारी वजन करून प्लास्टिक पिशव्यांत भरून विक्रीला पाठवावी. आहारमुल्ये व मुखशुद्धीसाठी ही सुपारी चांगली आहे.
आवळकाठी
आवळा फोडी शिजवून, सुकवून त्यांस मसाला लावून साठवून ठेवातत. याचा मुखशुद्धीसाठी सुपारीसारखा उपयोग करतात. चांगल्या वासासाठी अत्तरात या फळाच्या अर्काचा उपयोग करतात.
त्रिफळा चूर्ण
यात हिरडा, बेहडा, आवळा समप्रमाणात घेऊन यापासून बारीक चूर्ण करतात याचा उपयोग प्रमेह, बहुमूत्रता, बद्धकोष्ठता, मूळव्याध वगैरे आजारांत करतात. त्याचा चांगला उपयोग होतो. बरेच लोक
याचा नियमित वापर करतात. याच्या सेवनाने आजारापासून मुक्तता मिळते, प्रतिकारशक्ती वाढते, म्हातारपण लांबते.
ब्राह्मी आवळा तेल
आवळ्याच्या रसापासून ब्राह्मी आवळा तेल बनवतात. हे तेल केशवर्धक असून त्यामुळे केस काळे, चमकदार होतात. मेंदू शांत, थंड राहतो. बुद्धी, स्मरणशक्ती वाढते.
च्यवनप्राश औषध
आवळा गरापासून च्यवनप्राश औेषध बनवतात. बरेच औषधी कारखाने याचे उत्पादन करतात. यात मुख्य घटक आवळा कीस असतो. यात शतावरी वगैरे वनस्पतींचा उपयोग करतात. हे चविष्ट असून यामुळे माणसाची प्रतिकारशक्ती वाढते, आजार दूर राहतात. बरेच लोक याचा नियमित वापर करतात. च्यवनप्राश हा औषधांचा राजा होय.
मोरावळा
आवळा फळे शिजवून त्यांस भोके पाडतात. गूळ-साखर पाकात टाकतात. यात सुंठ वगैरे इतर मसाला पदार्थ मिसळतात. हे मधूनमधून खातात. त्यामुळे मुखशुद्धी होते. बर्याेच आजारांसाठी त्याचा उपयोग करतात. तसेच आवळ्यापासून सरबत, कँडी व इतर पदार्थ तयार करून विक्री करता येते. मोरावळा निर्यातही करतात. या पदार्थास शहरांत, परदेशांत फार मागणी असते. आवळा फार औषधी व बहुगुणी फळ आहे.
आवळा गर ज्यूस
आवळा फोडींपासून आवळा गर, ज्यूस बनवतात. यात सायट्रिक अॅपसिड वापरतात. तो शुद्ध बाटलीत भरून ठेवतात. हा आयुर्वेदिक औषध व उपयुक्त खाद्यपेय पदार्थ असून मुखदुर्गंधीसाठीही त्याचा वापर करतात.
आवळा जाम
आवळा फोडींपासून आवळा जाम बनवतात. यात सायट्रिक अॅयसिड व इतर पदार्थांचा उपयोग करतात. यात जिरे, मेथी, ओवा चटणी, मिरची, मसाला वापर करतात. त्यामुळे तो चविष्ट होतो. ते सुकवून साठवून ठेवतात. मधून मधून वापरतात. खोकला, पडसे यावर त्याचा चांगला उपयोग होतो.
आवळा चटणी
आवळा फोडी शिजवून त्यांस तिखट, आंबट, जिरे मसाला तीळ घालून कुट्टा बोरलीस साठवतात. चटणीसारखा चविष्ट पदार्थ म्हणून तो तोंडी लावतात. याची चटणी चविष्ट असते. ग्रामीण लोक याचा जास्त वापर करतात.
आवळा चकत्या
आवळा गर शिजवून साखर पाकात घालून चकत्या बनवतात व सुकवून ठेवतात. आजारपणात शक्तिवर्धक म्हणून या चकत्या खातात. इतर वेळी खेडूत मुले आवडीने खातात.
आवळा गोळ्या
आवळा गर शिजवून त्यात जिरे, आले, सैंधव मीठ, मसाला घालून शिजवून, सुकवून गोळ्या बनवून साठवून डब्यात, बाटलीत ठेवतात. मुले आवडीने खातात. चॉकलेटपेक्षा अति उपयुक्त असतात. या गोळ्या पाचक, चविष्ट व जीवनसत्त्वयुक्त असतात.
आवळा चूर्ण
आवळा फोडीपासून आवळा चूर्ण बनवतात. ही कृती अगदी सोपी असते. आवळा गर सुकवून त्याच्या भुकटीचा खाण्यासाठी उपयोग करता येतो.
आवळा गुलकंद
साखर पाकात आवळा कीस, गुलाब फुले-पाकळ्या वेलदोडे पूड टाकून पाकाचा गुलकंद बनवतात. खातात. खेडूत मुले आवळा हंगामात मीठ लावून भरपूर कच्चे आवळे खातात. ते तुरट, आंबट-गोड-खारट चविष्ट असतात.
गुलाबजाम
आवळ्यापासून काही खेडूत महिला आवळा गुलाबजाम आवळा पिठाचे पापड, आवळा सरबत बनवतात. भागपरत्वे निरनिराळे पदार्थ बनवण्यात महिलांचा हातखंडा असतो. हिवाळ्यात आवळे खूप स्वस्त मिळतात.
आवळा सरबत
आवळा फळांचा रस काढतात. त्यात साखरपाक, सायट्रिक अॅतसिड टाकून सरबत बनवतात. त्यात सुवासासाठी सुवासिक अत्तर अल्प प्रमाणात टाकतात. बाटली भरून ठेवतात. उन्हाळ्यात अगर इतर वेळी हौसेखातर ते आवडीने पितात.
आवळा लाडू–बर्फी
आवळा किसात साखर-खोबरे, विलायची रंग टाकून थोडी कणीक टाकून लाडू, बर्फी बनवतात. हौसेने आहारात उपयोग करतात. आवळा कीस पिठाच्या चवीसाठी बर्यारच भाजीत उपयोग करतात. भाजीची चव तुरट-आंबट-गोड अशी होते. खेड्यापाड्यांतून याचा वापर करतात.
सदर सत्रासाठी आपण ही आपल्या कडील माहिती / लेख इतर शेतकऱ्यांच्या सोयीसाठी krushisamrat1@gmail.com या ई-मेल आयडी वर किंवा 8888122799 या नंबरवर पाठवू शकतात. आपण सादर केलेला लेख / माहिती आपले नाव व पत्त्यासह प्रकाशित केली जाईल.
